Luận án Nghiên cứu phân bố của thân mềm chân bụng trên cạn (Mollusca: Gastropoda) ở khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng, tỉnh Thái Nguyên

Nội dung tài liệu: Luận án Nghiên cứu phân bố của thân mềm chân bụng trên cạn (Mollusca: Gastropoda) ở khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng, tỉnh Thái Nguyên

1. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THANH BÌNH NGHIÊN CỨU PHÂN BỐ CỦA THÂN MỀM CHÂN BỤNG TRÊN CẠN (MOLLUSCA: GASTROPODA) Ở KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN THẦN SA - PHƯỢNG HOÀNG, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC THÁI NGUYÊN, NĂM 2019
2. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THANH BÌNH NGHIÊN CỨU PHÂN BỐ CỦA THÂN MỀM CHÂN BỤNG TRÊN CẠN (MOLLUSCA: GASTROPODA) Ở KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN THẦN SA - PHƯỢNG HOÀNG, TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: Sinh thái học Mã số: 9 42 01 20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Hoàng Ngọc Khắc 2. PGS. TS. Hoàng Văn Ngọc THÁI NGUYÊN, NĂM 2019
3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được thực hiện trên cơ sở nghiên cứu tài liệu, điều tra thực địa tại khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng. Các số liệu, kết quả của luận án là trung thực và chưa từng được bảo vệ trước bất kỳ hội đồng nào trước đây. Nghiên cứu sinh Nguyễn Thanh Bình
4. ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi luôn nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình của PGS. TS. Hoàng Ngọc Khắc (Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội) và PGS. TS. Hoàng Văn Ngọc (Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên). Tôi xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc về sự giúp đỡ quý báu của các thầy. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Ban Chủ nhiệm Khoa Sinh học, Bộ môn Động vật học, Thực vật học đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Trong quá trình nghiên cứu, tôi còn nhận được sự giúp đỡ quý báu về chuyên môn của PGS.TS. Lê Ngọc Công, PGS. TS. Sỹ Danh Thường, TS. Đinh Thị Phượng, TS. Lương Thị Thúy Vân, TS. Ma Thị Ngọc Mai đã đóng góp ý kiến sâu sắc về chuyên môn để hoàn thiện luận án tốt hơn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi cũng nhận được sự giúp đỡ tận tình của chính quyền và nhân dân các xã được chọn làm điểm nghiên cứu. Đặc biệt là ông Phan Quốc Thụ (PGĐ. Khu BTTN), cán bộ các phòng ban của khu bảo tồn đã cung cấp cho tôi các tài liệu cần thiết về khu bảo tồn. Các cán bộ kiểm lâm của khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa Phượng Hoàng đã giúp đỡ, hướng dẫn tôi đi thực địa an toàn. Các em sinh viên khóa 49 (Phạm Thị Thúy Hà, Đặng Thị Thùy) ngành Sinh học khoa Sinh, Trường Đại học Thái Nguyên và các anh/em Lê Văn Vịnh, Lê Đức Mạnh, Trần Quốc Hiếu, Lê Đình Tráng, Nguyễn Văn Nam đã giúp đỡ tôi trong quá trình tiến hành thực địa thu mẫu, chụp ảnh TMCBTC cho luận án. Xin được chân thành cảm ơn! Xin được tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới bố mẹ, anh, chị và những người thân đã động viên, giúp đỡ tôi vượt qua khó khăn để hoàn thành luận án. Nghiên cứu sinh
5. iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ...................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................. iii Danh mục từ viết tắt ......................................................................................... vi Danh mục các bảng ......................................................................................... vii Danh mục các hình ........................................................................................... ix MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Nội dung nghiên cứu ..................................................................................... 2 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 3 Chƣơng 1: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.......................... 4 1.1. Tổng quan về Thân mềm Chân bụng trên cạn ........................................... 4 1.1.1 Vị trí phân loại Thân mềm Chân bụng trên cạn ....................................... 4 1.1.2. Đặc điểm sinh học, sinh thái của Thân mềm Chân bụng trên cạn .......... 4 1.2. Tình hình nghiên cứu về thành phần loài Thân mềm Chân bụng trên cạn .... 6 1.2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới .......................................................... 6 1.2.2. Tình hình nghiên cứu Thân mềm Chân bụng trên cạn ở Việt Nam ........ 9 1.2.3. Tình hình nghiên cứu Thân mềm Chân bụng trên cạn ở tỉnh Thái Nguyên và trong khu vực bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng ...... 15 1.3. Quá trình nghiên cứu hệ thống phân loại Thân mềm Chân bụng trên cạn .. 16 1.4. Tình hình nghiên cứu phân bố Thân mềm Chân bụng trên cạn ở Việt Nam.... 19 1.5. Tình hình sử dụng Thân mềm Chân bụng trên cạn .................................. 21 1.6. Điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng ................................................................................................. 23
6. iv 1.6.1. Vị trí địa lý và các phân vùng chức năng .............................................. 23 1.6.2. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 26 1.6.3. Điều kiện kinh tế, xã hội ....................................................................... 31 1.6.4. Hoạt động quản lý, bảo vệ đa dạng sinh học ở khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng ................................................................................ 32 Chƣơng 2: ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN, VẬT LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 35 2.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ............................................................ 35 2.2. Vật liệu và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 37 2.2.1. Dụng cụ, và vật liệu nghiên cứu ........................................................... 37 2.2.2. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 38 Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 49 3.1. Thành phần loài Thân mềm Chân bụng trên cạn ở khu vực nghiên cứu ........ 49 3.1.1. Thành phần loài ..................................................................................... 49 3.1.2. Mối quan hệ về thành phần loài Thân mềm Chân bụng trên cạn ở khu vực nghiên cứu với 3 khu vực đại diện thuộc hai miền Đông Bắc và Tây Bắc .... 78 3.2. Đặc điểm phân bố của Thân mềm Chân bụng trên cạn ở khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng ............................................................ 87 3.2. 1. Phân bố theo sinh cảnh ......................................................................... 88 3.2.2. Phân bố theo phân vùng chức năng .................................................... 101 3.2.3. Phân bố theo phân khu chia cắt ........................................................... 111 3.3. Hiện trạng khai thác và sử dụng Thân mềm Chân bụng trên cạn ở khu vực nghiên cứu .............................................................................................. 120 3.3.1. Ý nghĩa thực tiễn của Thân mềm chân bụng trên cạn ......................... 121 3.3.2. Hiện trạng khai thác, sử dụng Thân mềm Chân bụng trên cạn ........... 130 3.4. Đề xuất bảo tồn và phát triển Thân mềm Chân bụng trên cạn ở khu vực nghiên cứu ..................................................................................................... 136
7. v 3.4.1. Cơ sở khoa học và thực tiễn của việc bảo tồn và phát triển Thân mềm Chân bụng trên cạn ........................................................................................ 136 3.4.2. Đề xuất giải pháp bảo tồn và phát triển Thân mềm Chân bụng trên cạn ... 139 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................... 143 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ....... 145 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 146 PHỤ LỤC Phụ lục I ....................................................................................................... PL1 Phụ lục II .................................................................................................... PL91 Phụ lục III ................................................................................................. PL148 Phụ lục IV ................................................................................................. PL159 Phụ lục V .................................................................................................. PL167
8. vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Ý nghĩa BQL Ban quản lý ĐCT & KDC Đất canh tác & khu dân cư BTTN Bảo tồn thiên nhiên ĐDSH Đa dạng sinh học ĐL Định lượng ĐT Định tính KVNC Khu vực nghiên cứu NHMN Bảo tàng lịch sử tự nhiên nnk Những người khác RTNTNĐ Rừng tự nhiên trên núi đất RTNTNĐV Rừng tự nhiên trên núi đá vôi TMCBTC Thân mềm Chân bụng trên cạn VQG Vườn Quốc gia
9. vii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Số lượng họ, giống và loài Thân mềm Chân bụng trên cạn đã được ghi nhận tại các quốc gia lân cận Việt Nam 8 Bảng 1.2. Số loài thống kê trong các họ Thân mềm Chân bụng trên cạn theo các giai đoạn ở Việt Nam 14 Bảng 3.1. Thành phần loài, tên thường gọi của TMCBTC trong khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng 50 Bảng 3.2. Tỷ lệ % của giống và loài trong các họ TMCBTC ở khu vực nghiên cứu 55 Bảng 3.3. Thành phần loài, số lượng cá thể, độ phong phú, mật độ và tần suất xuất hiện của các loài Thân mềm Chân bụng trên cạn ở khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng 68 Bảng 3.4. Tần suất xuất hiện của các loài TMCBTC trong các mẫu thu được ở KVNC 73 Bảng 3.5. Thành phần loài TMCBTC ở KVNC trùng lặp với 3 khu vực đại diện cho miền Đông Bắc và miền Tây Bắc 78 Bảng 3.6. Chỉ số tương đồng (SI) về thành phần loài TMCBTC với 3 khu vực lân cận, đại diện cho miền Đông Bắc 85 Bảng 3.7. Chỉ số tương đồng (SI) về thành phần loài TMCBTC với 3 khu vực đại diện cho miền Tây Bắc 87 Bảng 3.8. Thành phần loài, độ phong phú, tần suất xuất hiện và mật độ các loài Thân mềm Chân bụng trên cạn phân bố theo sinh cảnh ở khu vực nghiên cứu 88 Bảng 3.9. Chỉ số tương đồng (SI) của TMCBTC trong 3 sinh cảnh ở KVNC 98 Bảng 3.10. Tổng số loài, mật độ cá thể các loài, chỉ số đa dạng sinh học và độ đa dạng loài của TMCBTC ở 3 sinh cảnh trong KVNC 99
10. viii Bảng 3.11. Thành phần loài, độ phong phú, mật độ và tần suất xuất hiện các loài Thân mềm Chân bụng trên cạn phân bố theo vùng chức năng ở khu vực nghiên cứu 102 Bảng 3.12. Tổng số loài, mật độ, chỉ số đa dạng sinh học và độ đa dạng loài của TMCBTC ở 2 vùng chức năng 109 Các đặc điểm thành phần loài, độ phong phú, mật độ và tần suất xuất hiện của các loài theo phân khu chia cắt trong khu vực nghiên cứu, được thể hiện trong bảng 3.13. 111 Bảng 3.13. Thành phần loài, độ phong phú, mật độ và tần suất xuất hiện các loài Thân mềm Chân bụng phân bố theo phân khu chia cắt ở khu vực nghiên cứu 111 Bảng 3.14. Số loài, mật độ, chỉ số đa dạng sinh học và độ đa dạng loài của TMCBTC ở 2 phân khu chia cắt 118 Bảng 3.15. Thành phần loài và hiện trạng sử dụng TMCBTC được nhận biết rõ ràng 120 Bảng 3.16. Hướng sử dụng làm thức ăn của các loài TMCBTC được người dân xác định 121 Bảng 3.17. Các loài TMCBTC có giá trị Y dược được người dân và cán bộ nhận xét 124 Bảng 3.18. Các loài TMCBTC gây hại do người dân nhận xét ở KVNC 126 Bảng 3.19. Giá trị kinh tế 7 loài ốc cạn được người dân địa phương xác định ở khu vực nghiên cứu qua các năm 132 Bảng 3.20. Thành phần dinh dưỡng của 16 loài phổ biến của TMCBTC được người dân nhận dạng ở KVNC 136 Bảng 3.21. Thành phần loài cần bảo tồn, bảo vệ và nhân nuôi được người dân xác định 139